കിളിത്തൂവല്‍

ഹൃദയങ്ങളെ കീറിമുറിച്ചുകൊണ്ടാണ് സിറില്‍ റാഡ്ക്ലിഫിന്റെ പെന്‍സില്‍ രേഖ ഇന്ത്യയുടെ നടുവിലൂടെ കടന്നുപോയത്. ആ മുറിവില്‍നിന്നും വാര്‍ന്നൊഴുകിയ ചോരയുടെ ഒഴുക്കും മണവും ഇപ്പോഴും അടങ്ങിയിട്ടില്ല. ഇന്ത്യാവിഭജനത്തെ തുടര്‍ന്നുണ്ടായ കുടിയേറ്റം ചരിത്രത്തിലെ ഏറ്റവും വലിയ അഭയാര്‍ത്ഥിപ്രവാഹങ്ങളെ സൃഷ്ടിച്ചു.

ശ്വാസമടക്കിപ്പിടിച്ചുകൊണ്ടു മണിക്കൂറില്‍ ഇരുന്നൂറ് മൈല്‍ വേഗത്തില്‍ 15മിനുട്ട് പറന്നിട്ടും മറ്റേയറ്റം കാണാന്‍ കഴിയാത്തത്ര നീണ്ട നിരയുള്ള പ്രവാഹം. വിഭജനത്തെ തുടര്‍ന്ന് ഏറ്റവും പൈശാചികമായ രംഗങ്ങള്‍ അരങ്ങേറിയത് പഞ്ചാബിലാണ്. വര്‍ഗ്ഗീയ കലാപങ്ങള്‍, തീവണ്ടിക്കൊള്ളകള്‍, സ്ത്രീകളെ തട്ടിക്കൊണ്ടുപോകല്‍, ബലാല്‍ക്കാരം. പതിനായിരക്കണക്കിന് സ്ത്രീകളും പെണ്‍കുട്ടികളും പഞ്ചാബില്‍ മാത്രം ബലാല്‍ക്കാരം ചെയ്യപ്പെട്ടിട്ടുണ്ട്. അതില്‍ ഹിന്ദുക്കളും മുസ്ലീങ്ങളും സിക്കുകാരും ഉള്‍പ്പെടും.

വിഭജനം രണ്ടു രാജ്യങ്ങളിലെയും മന്‍ഷ്യരെ എങ്ങനെ മുറിവേല്‍പ്പിച്ചു എന്നറിയാന്‍ ബൂട്ടാസിംഗിന്റെയും സെനിബിന്റെയും തന്‍വീറിന്റെയും കഥ കേള്‍ക്കണം.

പഞ്ചാബില്‍ അരങ്ങേറുന്ന ബലാല്‍ക്കാരങ്ങള്‍ക്ക് തടയിടാന്‍ സിക്കുകാരുടെ പത്താമത്തെ ഗുരു മുസ്ലീം സ്ത്രീകളുമായുള്ള ശാരീരിക ബന്ധത്തിന് വിലക്കേര്‍പ്പെടുത്തിയിരുന്നു. പക്ഷെ പോകപ്പോകെ അതാരും ചെവിക്കൊണ്ടില്ല. ബലാല്‍ക്കാരവും തട്ടിക്കൊണ്ടുപോയി വില്‍ക്കലും നിത്യസംഭവമായി. അത്തരത്തിലൊരു സന്ദര്‍ഭത്തിലാണ് ബൂട്ടാസിംഗിന് സെനിബിനെ കിട്ടുന്നത്.

മൌണ്ടുബാറ്റന്റെ സൈന്യത്തില്‍ ചേര്‍ന്നു ബര്‍മ്മാ യുദ്ധത്തില്‍ പങ്കെടുത്ത ആളാണ് ബൂട്ടാസിംഗ്. വയസ്സ് അമ്പത്തഞ്ച്. സെപ്റ്റംബറിലെ ഒരു സായാഹ്നത്തില്‍ തന്റെ ഗോതമ്പുവയലില്‍ നില്‍ക്കവേ അയാല്‍ ഒരു പെണ്‍കുട്ടിയുടെ നിലവിളി കേട്ടു. അല്പനേരത്തിനകം ആ പെണ്‍കുട്ടി ഓടി അയാളുടെ മുന്നിലെത്തി. കൈകൂപ്പി എന്നെ രക്ഷിക്കൂ എന്നു യാചിച്ചു.പിന്നാലെ ഒരു സിക്കുകാരന്‍ പാഞ്ഞെത്തി. അഭയാര്‍ത്ഥികളുടെ കൂട്ടത്തില്‍നിന്നും അയാള്‍ തട്ടിയെടുത്തതാണവളെ. അയാളുടെ പിടിയില്‍നിന്നും ഓടിരക്ഷപെടുമ്പോഴാണ് അവള്‍ ബൂട്ടാസിംഗിന്റെ മുന്നിലെത്തിയത്.

പൊതുവേ അന്തര്‍മുഖനും ലജ്ജാശീലനുമായിരുന്നു സിംഗ്. അയാള്‍ അവിവാഹിതനുമായിരുന്നു. തന്റെ ഏകാന്തത്യ്ക്ക് കൂട്ടായി ദൈവം അയച്ചതാവാം ഇവളെ എന്നയാള്‍ കരുതി.

“നിനക്ക് എത്ര പണമാണ് വേണ്ടത്, ഇവളെ എനിക്കു വിട്ടുതരാന്‍ ? “

“ആയിരത്തി അഞ്ഞൂറ്. സിക്കുകാരന്‍ വിലപേശി.

ഒന്നു തര്‍ക്കിക്കുകപോലും ചെയ്യാതെ അയാള്‍ പണം നല്‍കി.

അവള്‍ സെനിബ്. പതിനേഴു വയസ്സു മാത്രമുള്ള പെണ്‍കുട്ടി. രാജസ്ഥാനിലെ ഒരു കര്‍ഷകന്റെ മകളാണ്.

സെനിബ് ബൂട്ടസിംഗിനു പുത്രിയായി, കാമുകിയായി. തന്റെയുള്ളില്‍ നിറഞ്ഞുകവിഞ്ഞുനിന്ന സ്നേഹം മുഴുവന്‍ അയാള്‍ അവള്‍ക്കു നല്‍കി. അവള്‍ക്കാകട്ടെ അത് അമ്പരപ്പിക്കുന്ന ഒരു അനുഭവമായിരുന്നു. പലായനത്തിനിടെ പീഡനങ്ങള്‍ക്കും ബലാല്‍ക്കാരത്തിനും ഇരയായ അവള്‍ കഴിയുന്നത്ര സ്നേഹവും പരിചരണവും അയാള്‍ക്കു നല്‍കി.

ആ ശരല്‍ക്കാലത്ത് ബൂട്ടാസിംഗ് സിക്കുമതാചാരപ്രകാരം സെനിബിനെ വിവാഹം ചെയ്തു. വിലകൊടുത്തു വാങ്ങിയ പതിനേഴുകാരിയെ ഒരു അടിമയാക്കാതെ സ്വന്തം ഗൃഹനാഥയാക്കി.

ഒരു വര്‍ഷത്തിനുള്ളില്‍ സെനിബ് ഒരു പെണ്‍കുട്ടിക്കു ജന്മം നല്‍കി. ഗ്രന്ഥസാഹിബ് എടുത്തു പകുത്തുനോക്കി അയാള്‍ മകള്‍ക്ക് പേരിട്ടു. തന്‍വീര്‍. ആകാശത്തിലെ അത്ഭുതം, അതാണ് ആ വാക്കിന്റെ അര്‍ത്ഥം.

പത്തു വര്‍ഷങ്ങള്‍ക്കുശേഷം ബൂട്ടസിംഗിന്റെ അനന്തരവന്മാര്‍ അയാളെ ഒറ്റുകൊടുത്തു. സ്വത്തവകാശം നഷ്ടമായതാണ് അവരെ പ്രകോപിപ്പിച്ചത്. പലായനകാലത്ത് തട്ടിക്കൊണ്ടു പോയ പെണ്‍കുട്ടികളെ കണ്ടെത്താന്‍ ശ്രമിക്കുന്ന അധികാരികള്‍ സെനിബിനെ പിടിചുകൊണ്ടുപോയി ഒരു ക്യമ്പിലാക്കി. ബൂട്ടാസിംഗിന്റെയോ സെനിബിന്റെയൊ മകളുടെയോ നിലവിളികള്‍ അവര്‍ ചെവിക്കൊണ്ടില്ല. പാകിസ്ഥാനിലുള്ള സെനിബിന്റെ ബന്ധുക്കളെ തേടിപ്പിടിക്കാനായ് അധികാരികളുടെ ശ്രമം.

തന്റെ ജീവിതവും ആത്മാവും നഷ്ടമായ ബൂട്ടാസിംഗ് നിലവിളിച്ചുകൊണ്ട് ദല്‍ഹിയിലെത്തി. ഒരു സിക്കുകാരന് ചെയ്യാന്‍ കഴിയുന്നതിലേറ്റവും കടുത്ത കാര്യം ചെയ്തു. ഒരു മുസ്ലീം പള്ളിയില്‍ വച്ച് മുടിമുറിച്ച് മതം മാറി. ജമീല്‍ അഹമ്മദ് എന്ന പേര് സ്വീകരിച്ചു. പാകിസ്ഥാന്‍ ഹൈക്കമ്മീഷണറുടെ ഓഫീസ്സില്‍ പോയി. തനിക്കും മകള്‍ക്കും മറ്റാരുമില്ല, ഭാര്യയെ തിരിച്ചു നല്‍കണമെന്നു യാചിച്ചു. പക്ഷെ ഫലമൊന്നുമുണ്ടായില്ല. തട്ടിക്കൊണ്ടുപോയ സ്ത്രീകളുടെ കൈമാറ്റച്ചട്ടങ്ങള്‍ കര്‍ശനമായി പാലിക്കണമെന്ന് ഇരു രാജ്യങ്ങളും കരാറിലേര്‍പ്പെട്ടിരുന്നു. ഭാര്യാഭര്‍ത്താക്കന്മാരാണെങ്കില് പോലും വേര്‍പെടുത്തി സ്വന്തം കുടുംബങ്ങളിലേക്കയയ്ക്കണം.

ആറുമാസം ബൂട്ടാസിംഗ് തടങ്കല്‍ക്യാമ്പില്‍ ചെന്ന് ഭാര്യയെ കണ്ടുപോന്നു. ഓരോതവണയും അവര്‍ പരസ്പരം തേങ്ങി. മകള്‍ അവര്‍ക്കിടയില്‍ ഒന്നുമറിയാതെ മിഴിച്ചു നിന്നു. ഒടുവില്‍ അധികാരികള്‍ സെനിബിന്റെ കുടുംബത്തെ കണ്ടെത്തി. അവസ്സാനമായി സെനിബിനെ മാ‍റോടുചേര്‍ത്തു ചുംബിച്ചു അയാള്‍ അവളെ യാത്രയാക്കി. സെനിബ് മകളെ കണ്ണീരും സ്നേഹവുംകൊണ്ടു പൊതിഞ്ഞു.

ഒരിക്കലും മറക്കുകയില്ലന്നും, എത്രയും വേഗം അയാളുടെയും മകളുടെയും അരികിലേക്കെത്തുമെന്നും കണ്ണീരോടെ പറഞ്ഞു അങ്ങു ദൂരെ മറയുംവരെ തിരിഞ്ഞുനോക്കി അവള്‍ യാത്രയായി. ജീവിതത്തില്‍ അയാള്‍ വീണ്ടും ഒന്നുമറിയാത്ത മകളോടൊപ്പം തനിച്ചായി.

മകളോടൊപ്പം പാ‍കിസ്ഥാനിലേക്ക് പോകാന്‍ ബൂട്ടാസിംഗ് ആവതും ശ്രമിച്ചു. നടന്നില്ല.ഒടുവില്‍ മകളുടെ പേര് സുല്‍ത്താന എന്നാക്കി. നിയമവിരുദ്ധമായി അതിര്‍ത്തി കടന്ന് പാകിസ്ഥാനിലെത്തി. മകളെ ലാഹോറിലാക്കി. അന്വേഷിച്ചുപിടിച്ച് സെനിബിന്റെ ഗ്രാമത്തിലെത്തി. സെനിബ് ഗ്രാമത്തിലെത്തി മണിക്കൂറുകള്‍ക്കുള്ളില്‍ വീട്ടുകാര്‍ മച്ചുനനുമായി അവളുടെ വിവാഹം നടത്തിയിരുന്നു.‘ എന്റെ ഭാര്യയെ തിരിച്ചുതരൂ, എന്റെ മകളുടെ അമ്മയെ അവള്‍ക്ക് നല്‍കൂ, ‘അയാള്‍ കേണു. പക്ഷെ സെനിബിന്റെ വീട്ടുകാര്‍ അയാളെ മര്‍ദ്ദിച്ചു. അതിര്‍ത്തികടന്ന കുറ്റത്തിന് പോലിസിലേല്‍പ്പിച്ചു.

വിചാരണയ്ക്കായ് കോടതിയില്‍ ചെന്നപ്പോള്‍ ബൂട്ടാസിംഗ് തന്റെ അവസ്ഥ ജഡ്ജിയോടു പറഞ്ഞു. ഭാര്യയെ കാണാന്‍ അവസരം നല്‍കണമെന്നപേക്ഷിച്ചു, തന്റെയും മകളുടെയുമൊപ്പം ഇന്ത്യയിലേക്കു വരുമോ എന്നു ചോദിക്കാന്‍ അനുവദിക്കണമെന്ന് യാചിച്ചു. ജഡ്ജിക്കു ദയ തോന്നി. ഒരാഴ്ചക്കുള്ളില്‍ കോടതിമുറിയില്‍ സെനിബും ബൂട്ടാസിംഗും പരസ്പരം കണ്ടു. ഈ സംഭവം പത്രങ്ങള്‍ വഴി രാജ്യത്താകെ പരന്നതിനാല്‍ കോടതിമുറി ജനസമുദ്രമായി മാറിയിരുന്നു.

കോപാകുലരായ ബന്ധുക്കളോടൊപ്പം സെനിബ് കോടതിമുറിയിലെത്തി.

‘ ഇയാളെ നിങ്ങള്‍ അറിയുമോ?‘ ജഡ്ജ് ചോദിച്ചു.

‘അറിയും. എന്റെ ആദ്യഭര്‍ത്താവാണ്. അതെന്റെ മകളാണ്.‘

‘ഇയാളോടൊപ്പം ഇന്ത്യയിലേക്കു പോകാന്‍ നിങ്ങളാഗ്രഹിക്കുന്നോ? ‘

സെനിബ് ചുറ്റും നോക്കി. കണ്ണീര്‍ നനച്ചു കളഞ്ഞ മിഴികളോടെ ബൂട്ടാസിംഗിനെയും മകളെയും നോക്കി. അവള്‍ തളര്‍ന്നു. അപേക്ഷാഭാവത്തില്‍ ബൂട്ടാസിംഗ് സെനിബിനെയും നോക്കി. പക്ഷെ അയാള്‍ക്കനുകൂലമായ ഏതുത്തരത്തെയും വിലക്കുന്ന മട്ടില്‍ ബന്ധുക്കള്‍ നിലയുറപ്പിച്ചിരുന്നു.

ഭൂമിയിലെക്കു താണുപോയിരുന്നെങ്കില്‍ എന്നു സെനിബിനു തോന്നി.

ഒടുവില്‍ അവള്‍ പറഞ്ഞു.. “ഇല്ല”

ബൂട്ടാസിംഗിന്റെ കണ്ണുകളില്‍ ഇരുട്ടു കയറി. പിന്നീടയാള്‍ പറഞ്ഞു. “ എനിക്ക് നിന്റെ മകളെ നഷ്ടപ്പെടുത്തുവാന്‍ വയ്യ സെനിബ്, അവളെ ഞാന്‍ നിനക്ക് വിട്ടുതരുന്നു. “ കീശയില്‍നിന്നും കുറേ ചെക്കുകളെടുത്ത് അയാള്‍ അവള്‍ക്ക് നേരേ നീട്ടി. മകളേയും. അയാള്‍ കൂട്ടിച്ചേര്‍ത്തു.” എന്റെ ജീവിതം ദാ ഇവിടെ തീര്‍ന്നു. ‘

കോടതി വീണ്ടും സെനിബിനോടു ചോദിച്ചു. ‘മകളെ സ്വീകരിക്കാന്‍ തയ്യാറുണ്ടോ?’

കോടതിമുറിയില്‍ വിഷാദം നിറഞ്ഞ മൌനം തളംകെട്ടി. ഹൃദയം പൊട്ടിചിതറുന്ന വേദനയുമായ് സെനിബ് നിന്നു. അവളുടെ ബന്ധുക്കള്‍ വിലക്കി.’ സിക്കുരക്തം കൊണ്ടു ഞങ്ങളുടെ ജീവിതം മലിനപ്പെടുതാന്‍ ഞങ്ങള്‍ ഒരുക്കമല്ല. നീ മകളെ സ്വീകരിച്ചാല്‍ പിന്നെ രണ്ടും ജീവിച്ചിരിക്കില്ല.’

നിലവിളിച്ചുകൊണ്ടു സെനിബ് കോടതിയോടു പറഞ്ഞു. ‘ ഇല്ല, എനിക്കെന്റെ മകളെ വേണ്ട.’

ബൂട്ടാസിംഗ് ഒന്നും പറഞ്ഞില്ല. മകളുടെ കൈയും പിടിച്ചു കോടതിമുറിയില്‍ നിന്നിറങ്ങി. മകള്‍ തന്നെ തള്ളിപ്പറഞ്ഞ അമ്മയെ നിഷ്കളങ്കതയോടെ നോക്കി. ഹൃദയം ചീന്തിയ വേദനയോടെ സെനിബും.

ബൂട്ടാസിംഗ് അന്നുരാത്രി മുഴുവനും മുസ്ലീംവിശുദ്ധനായ ദത്താഗംഗ്ബക്ഷിന്റെ ശവകുടീരത്തില്‍ കരഞ്ഞും പ്രാര്‍ത്ഥിച്ചും ഉറങ്ങാതിരുന്നു. പിറ്റേന്നു രാവിലെ കമ്പോളത്തിലേക്കു പോയി. മകള്‍ക്ക് കുപ്പായവും സ്വര്‍ണ്ണത്തൊങ്ങലുകള്‍ തുന്നിപ്പിടിപ്പിച്ച പാദുകങ്ങളും വാങ്ങി. പിന്നീട് വൃദ്ധനായ അഛനും പത്തുവയസ്സുകാരിയായ മകളും കൈകള്‍ ചേര്‍ത്തുപിടിച്ച് ഷാഹ്ദരാ റെയില്‍വേ സ്റ്റേഷനിലേക്ക് നടന്നു.

തീവണ്ടി വരാന്‍ കാത്തുനില്‍ക്കുമ്പോള്‍ ബൂട്ടസിംഗ് മകളോടു പറഞ്ഞു.’ തന്‍വീര്‍ എനിക്കും നിനക്കും അമ്മയെ ഇനി ഒരിക്കലും കാണാന്‍ കഴിയില്ല. അല്ലെ.അവള്‍ അഛന്റെ ശരീരത്തോട് ചേര്‍ന്നുനിന്ന് തലയുയര്‍ത്തി അയാളുടെ മുഖത്തേക്കു നോക്കി. അയാളുടെ കണ്ണുകള്‍ നിറഞ്ഞൊഴുകി. കണ്ണീര്‍ക്കണങ്ങള്‍ മകളുടെ നെറുകയില്‍ പതിച്ചു.

തീവണ്ടി ചൂളംകുത്തി വന്നപ്പോള്‍ ബൂട്ടാസിംഗ് വാ‍ത്സല്യത്തോടെ മകളുടെ കൈപിടിച്ചു. ചേര്‍ത്തുനിര്‍ത്തി അവളുടെ നെറുകയില്‍ ഉമ്മ വച്ചു. വണ്ടി അടുത്തെത്തിയപ്പോള്‍ പൊടുന്നനെ തന്‍വീര്‍ പാളത്തിലേക്കു തെറിച്ചുവീണു. ബൂട്ടാസിംഗും തീവണ്‍‍ടിക്കു മുന്നിലേക്കു ചാടി. തന്റെ നിലവിളി ചൂളംവിളിയുടെ ഒച്ചയില്‍ ഇല്ലാതാകുന്നത് തന്‍വീര്‍ അറിഞ്ഞു.

ബൂട്ടസിംഗ് തല്‍ക്ഷണം മരിച്ചു. എന്തത്ഭുതമാണ് നടന്നതെന്നറിയില്ല. ഒരു പരിക്കുമില്ലാതെ തന്‍വീര്‍ (ആകാശത്തിലെ അത്ഭുതം) രക്ഷപെട്ടു. ചിതറിത്തെറിച്ചുപോയ അഛന്റെ മുന്‍പില്‍ കുമ്പിട്ടിരുന്നവള്‍ തേങ്ങിക്കരഞ്ഞു. അവള്‍ അപരിചിതമായ ഈ ലോകത്തില്‍ തീര്‍ത്തും ഒറ്റ.

ബൂട്ടാസിംഗിന്റെ ശരീരത്തില്‍നിന്നും തന്നെ ഉപേക്ഷിച്ച സെനിബിനുള്ള കത്ത് കണ്ടെടുത്തു. അവസാനത്തെ കുറിപ്പ്.

‘പ്രിയ സെനിബ്, നീ ആള്‍ക്കൂട്ടത്തിന്റെ ശബ്ദമാണ് ചെവിക്കൊണ്ടത്. അതൊരിക്കലും ആത്മാര്‍ത്ഥമല്ല. നിന്നൊടൊത്തു ജീവിക്കാനാണ് എനിക്കിപ്പോഴും ആഗ്രഹം. എന്റെ അവസാനത്തെ ആഗ്രഹം. ഒരപേക്ഷ, നീ എന്നെ നിന്റെ ഗ്രാമത്തില്‍ അടക്കണം. വല്ലപ്പോഴുമെങ്കിലും എന്റെ കുഴിമാടത്തില്‍ ഒരു പൂവുമായ് നീവരണം.എന്റെയൊപ്പം നമ്മുടെ മകളും വരുന്നു.’

ബൂട്ടസിംഗിന്റെ ആത്മഹത്യ പാകിസ്ഥാനില്‍ ചലനങ്ങള്‍ സൃഷ്ടിച്ചു. അയാളുടെ ശവസംസ്കാരം ദേശീയ ശ്രദ്ധ നേടിയ ഒന്നായി. 1957ഫെബ്രുവരി 22ന് ബൂട്ടാസിംഗിന്റെ ആഗ്രഹപ്രകാരം അയാളെ സെനിബിന്റെ ഗ്രാമത്തില്‍ അടക്കം ചെയ്യാന്‍ ബന്ധുക്കളും രണ്ടാം ഭര്‍ത്താവും അനുവദിച്ചില്ല. ആ ശവമഞ്ചം ഗ്രാമത്തില്‍ കടക്കുന്നതിനെ അവര്‍ എതിര്‍ത്തു. അപ്പൊഴും തന്‍വീര്‍ കണ്ണീരൊഴുക്കി അഛനൊപ്പമുണ്ടായിരുന്നു.

ഇതൊരു കലാപത്തിന് കാരണമാകുമെന്നു ഭയന്ന ,അധികാരികള്‍ ബൂട്ടാസിംഗിനോടും മകളോടും അനുകമ്പ പ്രകടിപ്പിച്ചു പിന്തുടര്‍ന്ന ആയിരക്കണക്കിനാളുകളെയും ലാഹോറിലേക്കു മടക്കി വിളിച്ചു. അവിടെ എപ്പോഴും പൂത്തു നില്‍ക്കുന്ന ഒരു മലയുടെ താഴ്വാരത്തില്‍ ബൂട്ടാസിംഗിനെ അടക്കം ചെയ്തു.

ബൂട്ടാസിംഗിന് കിട്ടിയ ബഹുമതിയില്‍ രോഷാകുലരായ സെനിബിന്റെ ബന്ധുക്കള്‍ അയാളൂടെ ശവകുടീരം വികൃതമാക്കാന്‍ ആളയച്ചു. ഇത് ജനങ്ങള്‍ക്ക് കോപമുണ്ടാക്കി. അവര്‍ മറ്റൊരു മലയുടെ താഴ്വാരത്തില്‍ ബൂട്ടാസിംഗിനെ അടക്കം ചെയ്തു. പൂമരങ്ങള്‍ നട്ടുവളര്‍ത്തി അയാള്‍ക്ക് തണല്‍ നല്‍കി. അതു കാത്തുസൂക്ഷിക്കാന്‍ നൂറുകണക്കിനാളുകള്‍ കാവല്‍ നിന്നു.

തന്‍വീറിനെ ലാഹോറിലെ ഒരു കുടുംബം ദത്തെടുത്തു. വളര്‍ത്തി വലുതാക്കി. ഒരു എഞ്ചിനീയറെ കണ്ടെത്തി കല്യാണം നടത്തി. അവള്‍ പിന്നീട് ഭര്‍ത്താവിനോടും മൂന്ന് കുട്ടികളോടുമൊപ്പം ലിബിയയില്‍ താമസമാക്കി.

(അവലംബം: സ്വാതന്ത്ര്യം അര്‍ദ്ധരാത്രിയില്‍- ലാരി കോളിന്‍സ്, ഡൊമിനിക് ലാപ്പിയര്‍)